سونوگرافي
آنچه كه با استفاده از امواج صوتي مشاهده مي‌كنيد
سونوگرافي يا اولتراسوند در نحوه درمان يك زوج نازا كمك زيادي به پزشك مي‌كند. دستگاه سونوگرافي آخرين تكنولوژي است كه به ياري متخصص زنان آمده است. اين دستگاه‌ها او را قادر مي‌سازند تا ساختمانهاي لگن زنان را مشاهده نموده و يا به تصوير بكشند. در اولتراسونوگرافي هم مثل كشتي‌ها براي مشخص كردن زيردريايي‌هايي‌كه در زير آب وجود دارند از امواج صوتي با فركانس بالا استفاده مي‌شود. امواج صوتي با فركانس بالا به اعضاي لگني تابانده شده و سپس امواج انعكاس يافته آن توسط وسيله‌اي كه مبدّل (ترانس‌ديوسر[1]) ناميده مي‌شود دريافت گرديده و توسط كامپيوتر به تصاويري تبديل مي‌شود كه در صفحه تلويزيون دستگاه سونوگرافي قابل مشاهده مي‌باشد. دستگاه‌هاي سونوگرافي امروزي همگي از نوع دستگاه‌هاي real-timeبوده و تصاوير متحركي را بوجود مي‌آورند.
در سالهاي قبل سونوگرافي‌هايي كه در زمينه نازايي انجام مي‌گرفت فقط از طريق شكم قابل اجرا بود. در اين روش لازم است تا مثانه پر از ادرار و در حال انفجار ؟؟! باشد تا امواج صوتي به لگن منتقل شود که این کار برای بیمار سخت و عذاب آور بوده است. با وجود اين، امروزه از تكنيك استاندارد سونوگرافي واژينال براي مواد نازايي استفاده مي‌شود كه در طي آن يك وسيله بلند و نازك را داخل واژن نموده و اعضاي لگني را به تصوير مي‌كشند. اين روش نه‌تنها براي بيماران راحت‌تر است بلكه به علت نزديكي وسيله به ساختمانهاي لگني تصاوير بهتر و واضح‌تري را هم در اختيار پزشك قرار مي‌دهد.
شما چه چيزي در سونوگرافي خواهيد ديد؟ سونوگرافي تصاوير واضحي از رحم و تخمدان را در اختيار قرار مي‌دهد. اين وسيله همچنين امكان مشاهده ميوم‌ها، كيست‌هاي تخمدان و حاملگي‌هاي داخل لوله رحم را به پزشك مي‌دهد. سونوگرافي عالي‌ترين روش تشخيص مراحل بسيار ابتدايي يك حاملگي است. با وجود تمام مطالب فوق، با سونوگرافي نمي‌توان خيلي خوب و با اطمينان طبيعي يا غيرطبيعي بودن لوله‌ها را بررسي نمود.
شايعترين كاربرد سونوگرافي در حال حاضر كشيدن و خارج كردن فوليكول‌ها از تخمدان مي‌باشد. با سونوگرافي تخمدان پزشك اين امكان را پيدا مي‌كند تا از زمان دقيق رسيدن تخمك‌ها به بلوغ نهايي و همچنين زماني كه زن تخمك‌گذاري مي‌كند اطلاع حاصل نمايد. پس سونوگرافي جزء اصول پايه و اساسي در درمان نازايي است، زيرا اغلب درمانهاي موجود در حوالي زمان تخمك‌گذاري زن قابل اجرا مي‌باشد. معمولاً، با انجام سونوگرافي‌هاي روزانه مي‌توان چگونگي رشد فوليكول را كه بصورت حبابهاي سياه‌رنگ نمايان مي‌گردد بررسي نمود. بيشتر زنان مي‌توانند فوليكولهاي خود را در روي صفحه نمايشگر دستگاه سونوگرافي مشاهده كنند و متوجه می شوند كه فوليكولهاي آنها پاره شده است ياخير. يكي از ديگر فوايد سونوگرافي اندازه‌گيري ضخامت جدار داخلي رحم يعني همان اندومتر است. هورمون استروژن كه موجب نازك شدن جدار فوليكول مي‌گردد باعث افزايش ضخامت اندومتر مي‌شود. پزشك با توجه به ضخامت و روشني اندومتر در تصاوير سونوگرافي مي‌تواند تصور خوبي از ميزان استروژن توليد شده و در نتيجه كيفيت‌تخمك به دست آورد.
شکل 1: تعدادی فولیکول را نشان میدهد که با اندازه گیری آن می توان به بلوغ و رسیده شدن تخمک پی برد.
شکل 2 : شکل یک رحم و ضخامت اندمتر را نشان میدهد که همانطور که می بنید سه خطی است و این نشانه خوبی برای حاملگی خواهد بود.
کیست تخمدان:
یکی از شایعترین یافته‌های دستگاه سونوگرافی یک کیست تخمدانی است. کیست تجمعی از مایع در داخل تخمدان است که توسط جدار نازک احاطه شده است. معمولاً، کیستهای تخمدان فونکسیونل بوده و بیماری نیستند و ممکن است بخودی خود برطرف شوند. در حین تخمک‌گذاری، یک تخمک رشد نموده ولی نمی‌تواند پاره شده و تخمک را آزاد نماید. مایع فولیکول بجای اینکه جذب شود، در داخل فولیکول باقی مانده و تشکیل یک کیست فولیکولار را میدهد. نوع دیگر کیست فونکسیونل تخمدان کورپوس لوتئوم است و زمانی تشکیل می‌شود که فولیکول از خون پر می‌شود. معمولاً کیستهای عملکردی تخمدان خودبخود جذب می‌شوند و نباید با شرایط پاتولوژیک دیگر مثل کیستهای تخمدان بخصوص تخمدان پلی‌کیستیک، کیست اندومتریوز، یا کیستهای سرطانی اشتباه شود. از آنجا که تصویر سونوگرافی سیاه و سفید است، پزشک می‌تواند نوع کیست را بر اساس رنگ مربوطه تشخیص دهد. کیستهای ساده دیواره نازک دارند و بصورت یک حباب سیاه بزرگ دیده می‌شوند. کیستهای حاوی خون ( بعنوان مثال کیست شکلاتی در بیماران دچار اندومتریوز) در داخل خود یک سایه‌ای دارد که بصورت سفید دیده می شود، و در واقع بصورت یک توده پیچیده به نظر می‌رسند. شیوع کیستهای فولیکولار در زنان نابارور بعلت مصرف داروهایی مثل کلومیفن و آمپول HMG برای تحریک تخمک‌گذاری افزایش می‌یابد. کیستهای فونکسیونل تخمدان معمولاً در عرض 60 روز بدون درمان برطرف می‌شوند. بهرحال، اگر کیست بزرگتر از 6 سانتی‌متر باشد یا بیش از 6 هفته باقی بماند، نیاز به انجام آزمایشات تکمیلی خواهد بود.
چه كسي مي‌تواند سونوگرافي را انجام دهد؟ يك متخصص راديولوژي یا متخصص نازايي مي‌توانند سونوگرافي را انجام دهند. يكي از مزاياي انجام سونوگرافي توسط متخصص نازايي اين است‌كه وي مي‌تواند با توجه به يافته‌هاي موجود در سونوگرافي تصميم فوري و لازم براي درمان بيمار را بگيرد. در حاليكه اگر يك متخصص راديولوژي اين عكس‌ها را تهيه نمايد، شما بايستي منتظر بمانيد تا پزشك شما گزارش راديولوژي را بخواند و آن وقت تصميم مقتضي را بگيرد، زيرا متخصص راديولوژي از نحوه درمان شما اطلاعي ندارد تا در همان زمان سونوگرافي به شما بگويد. در هر صورت ارجح است كه سونوگرافي در مطب و يا كلينيك ناباروري توسط خود پزشك ناباروری انجام شود تا هم شما كمتر انتظار بكشيد و هم اينكه ديگر بين مطب سونوگرافي و متخصص زنان سرگردان نباشيد. حتي اگر مورد غيرطبيعي هم يافت شود بهتر است كه متخصص زنان خودش آن را در ضمن تصويربرداري مشاهده نمايد زيرا در اين صورت اطلاعات بسيار بيشتري نسبت به عكسهاي گرفته شده بدست خواهد آورد.
شكل 1ـ8. تصوير سونوگرافي تخمدان زني كه تحت درمان تحريك تخمك‌گذاري است. به فوليكولهاي تخمدان كه به شكل حبابهاي سياه‌رنگ نشان داده شده است توجه كنيد.
پيشرفتهاي اخير در سونوگرافي
پيشرفتهاي چشمگيري در طي سالهاي اخير در تكنولوژي سونوگرافي پديد آمده است و هم اكنون آزمايش‌هايي در دسترس است كه پزشك مي‌تواند بواسطه آنها و با كمك سونوگرافي باز بودن لوله‌هاي‌رحم را ارزيابي نمايد. در اين روش‌ها با عبور مايع از لوله از طريق رحم متخصص زنان مي‌تواند عبور حبابهاي هوا و ورود آن به حفره شكم را با چشمان خود مشاهده كند. از آنجايي كه اين روش كه به نام سونوسالپنگوگرافي ناميده مي‌شود در مطب خود پزشك انجام مي‌شود و نيازي به اشعه x ندارد از مزاياي زيادي برخوردار بوده و بخصوص در تأييد طبيعي بودن لوله‌ها بسيار مثمر ثمر واقع مي‌گردد. با وجود نكات فوق، هنوز هم هيستروسالپنگوگرافي (HSG) و لاپاراسكوپي كه بعداً توضيح داده مي‌شود، جزء روشهاي استاندارد بررسي لوله‌ها مي‌باشند.
داپلر:دستگاه‌هاي جديدتر سونوگرافي مجهز به داپلر مي‌باشند كه به پزشك اين اجازه را مي‌دهد تا در مورد جريان خون موجود در داخل‌عروق خوني اظهارنظر نمايد. از پيشرفتهاي بسيار جالبتر آن داپلر رنگي است كه شكل جريان خون را بصورت رنگي روي صفحه نمايشگر به تصوير مي‌كشد. با وجود اين كه اين وسيله هنوز در دست تحقيق مي‌باشد ولي بنظر مي‌رسد كه اطلاعات ذيقيمتي را در ارزيابي زوجهاي نابارور در طي سالهاي آتي فراهم آورد.
سونوگرافی سه بعدی: با استفاده از تکنولوژی جدید، جدیدترین ماشینهای سونوگرافی به پزشک این امکان را میدهد که تصاویر دقیق‌تری را بگیرد و نمای سه بعدی به آن بدهد.
در حال حاضر مي‌توان با سونوگرافي روشهاي درماني جديدي را به بيماران نابارور پيشنهاد نمود كه تا قبل از اين وجود نداشته است. روشهاي جراحي جديدتر همگي طوري طراحي مي‌شوند كه هرچه كمتر تهاجمي باشند و براي بيمار مفيد واقع گردند. با توجه به تبديل اعمال جراحي باز شكمي (لاپاراتومي) به لاپاراسكوپي و سپس روش‌هايي كه به كمك سونوگرافي انجام مي‌شود، انتظار مي‌رود كه مشي درماني متخصصين زنان از چاقو به سمت اندوسكوپ و در نهايت يك عمل جراحي با هدايت سوزن كوچك تغيير پيدا كرده است.
مزاياي آخرين تكنيك‌هاي سونوگرافي براي بيمار بسيار زياد بوده و شامل: كاهش هزينه، كاهش مدت بستري در بيمارستان، كاهش خطر بروز عوارض و حفظ بهتر باروري همراه با افزايش احتمال حاملگي در آينده است.
با استفاده از سونوگرافي مي‌توان بيماري‌هاي مختلف زنان باردار را درمان نمود:
1ـ برداشتن و جمع‌آوري تخمك جهت IVF : با استفاده از سونوگرافي واژينال برداشتن تخمك بصورت يك عمل كوتاه، ساده و ارزان درآمده است كه در كلينيك‌هاي روزانه و تحت آرام‌بخشها و يا بي‌حسي موضعي قابل اجرا مي‌باشد. تخمدان‌ها در بن‌بست دوگلاس قرار داشته و براحتي از طريق واژن در دسترس قرار مي‌گيرد. بعلاوه وجود چسبندگيها نمي‌توانند مانعي در برابر جمع‌آوري تخمك باشند.
2ـ كشيدن مايع كيست تخمدان: كيست تخمدان يكي از عوارض بسيار شايعي است كه بصورت تجمع مايع در تخمدان تظاهر مي‌كند. درمان كيست‌هاي بزرگتر از 5 سانتيمتر به علت عوارضي كه ممكن است بدنبال داشته باشد ضرورت پيدا مي‌كند. از اين عوارض مي‌توان به پيچ‌خوردن تخمدان يا پارگي كيست اشاره كرد. تا قبل از اين، كيست را طي عمل جراحي خارج مي‌كردند. البته خود عمل جراحي هم موجب تخريب بافت‌هاي طبيعي اطراف تخمدان مي‌گردد. در حال حاضر، پزشك به كمك سونوگرافي مي‌تواند سوزني را از طريق واژن وارد كيست نموده و محتويات آن را كه معمولاً شفاف است تخليه كند. بدين طريق كيست تخليه مي‌شود.
3ـ درمان حاملگي خارج رحمي: همراه با پيشرفت تكنولوژي و در دسترس قرار گرفتن سونوگرافي و آزمايشات خوني -hCG β ، حاملگي داخل لوله رحم خيلي زود و قبل از اينكه رشد حاملگي لوله‌اي منجر به پارگي آن شود تشخيص داده مي‌شود. امروزه مي‌توان با كمك سونوگرافي با تزريق مواد سمي شيميايي و يا متوتركسات به داخل ساك حاملگي لوله‌اي آن را درمان نمود. در اين روش بافت‌هاي حاملگي از بين رفته و سپس جذب شده و ديگر نيازي به انجام جراحي بيشتر نخواهد بود. در حاملگي‌هاي پيشرفته‌تر داخل لوله‌اي مي‌توان با تزريق كلريد پتاسيم به داخل قلب جنين موجود در ساك حاملگي خارج رحمي، جنين راكشته و از رشد بيشتر آن جلوگيري نمود.
4ـ انتقال جنين و تخمك به داخل لوله رحم به كمك سونوگرافي به‌منظور انجام IVF يا GIFT : در اين روش يك لوله نازك و مخصوص به نام «كاتتر جانسن ـ آندرسون» را به كمك سونوگرافي از طريق واژن به داخل لوله رحم فرستاده و جنين‌ها و تخمك‌ها را در داخل لوله رها مي‌كنند. از آنجايي كه بنظر مي‌رسد محيط داخل لوله نسبت به محيط داخل رحمي شرايط بهتري را جهت رشد و نمو جنين‌ها يا تخمك‌ها فراهم مي‌آورد، احتمال مي‌رود كه ميزان حاملگي با اين روش بهبود يابد.
5ـ باز كردن مجدد لوله‌هايي كه در قسمت گوشه رحم مسدود شده‌اند: در اكثر موارد علت انسداد قسمت ابتدايي لوله يا همان گوشه رحم انسدادآن بواسطه وجود لخته موكوس يا مواد زائدي است كه در داخل لوله قراردارد. كاتتريزاسيون لوله رحم به كمك سونوگرافي مي‌تواند لوله‌هاي مسدود اين افراد را باز كند.
6- کاهش تعداد جنین: یکی از مشکلات درمان نازائی و استفاده از انتقال تعداد بیشتری از جنین بداخل رحم در سیکل IVF است که شانس چندقلویی را بالا می‌برد و با توجه به افزایش خطر سقط تمامی جنین‌ها یا به منظور از بین‌بردن جنین‌های ناهنجار با استفاده از سونوگرافی از راه شکم یا واژن اقدام به تزریق داروی خاص در قلب جنین و کاستن تعدادی از آنها و آماده ساختن رشد به بقیه جنین‌ها را داد.
روشهاي درماني ناباروري كه به كمك سونوگرافي قابل اجراست، در سالهاي اخير پيشرفت چشمگيري پيدا نموده و با وجود پيشرفتهاي زيادي كه در اين زمينه پديد آمده است انتظار ما اين است كه فوايد سونوگرافي براي بيماران و پزشكاني كه از اين وسيله استفاده مي‌كنند روزبه‌روز بيشتر شود.